زنجیره تامین حلقه بسته و زنجیره تامین پایدار

New channels of distribution and reverse logistics

 Of supply chain closed loop

H.Sarraf.J

Logistics Research Center, University of Imam Hussein (AS)

H.Ghorbanzadeh.K

ABSTRACT

Implementing reverse logistics and closed-loop supply chain model is described in this paper to increase the efficiency of logistical organization.

Logistics company using appropriate methods and technologies to improve logistics planning. so it is required to design and perform  plannings to improve  our logistical performance.

KEYWORDS

Closed Loop Supply Chain, Reverse Logistics, Distribution

    کانال هاي پخش و لجستيک معکوس در زنجيره تامين حلقه بسته

چکيده

زيربناي اصلي فرآيندهاي لجستيک مستقيم، توزيع، پخش و متعاقبا لجستيک معکوس ، امکان خروج و يا عدم خروج کالاهاي مختلف را در انتهاي زنجيره تامين فراهم مي کند. درک مفهوم زنجيره تامين حلقه بسته  (با مفاهيم مشابه همچون زنجيره تامين بازخوردي  يا زنجيره تامين حلقوي ) در چارچوب هاي لجستيک معکوس، نتيجه يکپارچه سازي، توسعه و تکميل تئوري هاي 30 سال گذشته و همين طور توجه به چرخه عمر کالاها و محصولات مختلف بوده است.

مدل هاي بکارگيري پخش و در ادامه لجستيک معکوس و بهبود و بهينه سازي آنها در کالاهاي مختلف که ماحصل مطالعات انجام شده در اين مقاله است؛ امکان استفاده و بهره برداري از رويکردهاي زنجيره تامين حلقه بسته را به شکل نظام مند در سازمان هاي لجستيکي ميسر خواهد نمود. امروزه سازمان ها و شرکت هاي معتبر لجستيکي با استفاده از رويکردها و فناوري هاي مناسب بدنبال بهبود مدل هاي موجود مي باشند که در اين تحقيق به رويکردها و نمودهاي اجرايي آن اشاره شده است.

کلمات کليدي

پخش، لجستيک معکوس، زنجيره تامين حلقه بسته

آنچه که در جريان کالا وجود دارد و مديران لجستيک سنتي بر آن تاکيد مي کنند؛ جريان مستقيم يا رو به جلوي مواد و محصولات است که عمدتاً از طرف تأمين کنندگان به سازندگان، توزيع‌کنندگان و شرکت هاي پخش، خرده فروشان و در نهايت مشتريان جريان دارد. اما در بسياري از صنايع، جريان مهم ديگري نيز در زنجيره‌هاي تامين وجود دارد که به صورت معکوس شکل گرفته و در آن، محصولات از سطوح پائيني زنجيره تامين به سطوح بالاتر عودت داده مي‌شوند.

مديريت لجستيک معکوس و زنجيره¬هاي تأمين حلقه بسته يکي از جنبه¬هاي مهم و حياتي هر کسب¬وکاري بوده و متضمن ساخت، توزيع و پخش خدمات و پشتيباني از هر نوع محصولي است. در عصر کنوني که چرخه عمر محصولات هر روز کوتاه¬تر مي¬شود، قوانين دولتي جديد و قوانين سبز که به بازگرداندن و از رده خارج کردن مواد زائد الکترونيکي و ديگر مواد خطرناک مربوط است نيز مديران سطوح بالاي امور لجستيک  و فرايندهاي زنجيره تأمين را وادار مي¬سازد تا توجه بيشتري به فرايند مديريت زنجيره تأمين حلقه بسته داشته باشند.

در برخي از مراجع و منابع علمي، مفهوم مديريت زنجيره تأمين حلقه بسته و مديريت زنجيره ي تأمين سبز معمولاً به جاي يکديگر به کار مي روند، اما اين دو مفهوم، کمي با يکديگر فرق دارند؛ مديريت زنجيره تأمين حلقه بسته دربرگيرنده ابعاد اقتصادي و پايداري اجتماعي و زيست محيطي است؛ بنابراين مفهوم مديريت زنجيره تأمين حلقه بسته، وسيع تر از مديريت زنجيره ي تأمين سبز است و مديريت زنجيره تأمين سبز، بخشي از مديريت زنجيره تأمين حلقه بسته است.

فعاليت هاي موجود در مديريت زنجيره تامين حلقه بسته بر اساس نوع کالاها و گردش اطلاعات موجود در زنجيره تامين بعضا متفاوت تعريف مي شود. امروزه براساس نوع اقداماتي که در انتهاي زنجيره تامين در خصوص کالاهاي مختلف لازم است انجام شود؛ برنامه ريزي متفاوتي توسط کارشناسان و مديران لجستيکي در نظر گرفته مي شود.

با توجه به کليات فوق در سنوات اخير توجه به محصولات و کالاهاي سفيد و قهوه اي  که در انتهاي زنجيره تامين قرار گرفته اند و نيازمند تعيين تکليف و اقدامات اجرايي جهت ماندن يا خروج از زنجيره تامين هستند پيش از بيش، مدنظر سازمان هاي لجستيکي قرار گرفته است. اين دسته از کالاها و محصولات (اعم از سفيد يا قهوه اي) شامل موارد زير هستند: [بلومبرگ – 2005]، [بلومبرگ-2104]

1.    محصولاتي که به هر علت کار نمي کنند، اما مي توانند تعمير يا مورد استفاده دوباره قرار گيرند.

2.      محصولاتي که از رده خارج شده (مثلا بعلت ظهور تکنولوژي هاي جديد) در پايان عمر مفيد خود هستند، اما همچنان داراي ارزش مي باشد.

3.    محصولات ناخواسته فروش نرفته يا مصرف نشده که در انبارهاي توليدکنندگان، فروشندگان و يا مصرف کنندگان قرار گرفته اند.

4.    محصولاتي مرجوعي که به هر علت پس داده شده است.

5.    ماژول هاي اصلي، قطعات و ريزمونتاژهاي حاصل از تعميرات ((تعمير و  تعويض)) که هنوز داراي ارزش هستند.

موارد فوق نمايانگر ارزش ها و موقعيت هاي اقتصادي است که در انتهاي زنجيره تامين قرارگرفته است و با توجه به ملاحظات زيست محيطي به عنوان پايه اي براي ايجاد ارزش اقتصادي واقعي موردنظر فعالان بخش لجستيک و همچنين زنجيره تامين مي باشد.

2- تعاريف و مفاهيم

مفاهيم مرتبط با موضوع مقاله به شرح زير بيان مي شود. [بلومبرگ – 2005]، [بلومبرگ-2104]

1-    لجستيک مستقيم: شامل مديريت، هماهنگي و کنترل عمومي خط لجستيک خدمات يک طرفه طي جريان مواد اصلي، قطعات و محصولات نهايي به انبار مرکزي تا انبارهاي محلي جهت ذخيره سازي با فعال سازي سيستم توزيع و پخش و همچنين جريان فيزيکي اقلام به خريدار يا مصرف کننده نهايي مي باشد.

2-    ويژگي هاي ضمني لجستيک مستقيم: کيفيت محصولات يکنواخت، قيمت گذاري يکنواخت محصول، چرخه عمر قابل مديريت، تشخيص و بازاريابي آسان انواع مشتريان، ارتباط شفاف با ذينفعان، بازاريابي آسان با انواع مشتريان.

3-    لجستيک معکوس: اين فرايند را يا به عنوان زير مجموعه اي از لجستيک مستقيم يا به طور مستقل در نظر مي گيرند که شامل هماهنگي و کنترل کامل، بارگيري و تحويل فيزيکي مواد، قطعات و محصولات بلااستفاده، از محل مصرف يا ذخيره سازي به محل تعيين تکليف بازيابي، استحصال، معدوم سازي، دفن، دفع و در صورت بازگرداندن به محل مصرف در موارد مناسب است.

4-    کالاهاي سفيد: اقلامي همچون “فرهاي ماکروويو، آبگرمکن ها و دستگاه هاي تهويه، ماشين لباس شويي و خشک کن ها، اجاق ها و يخچال ها ” که در صورت عدم مصرف و عدم تعمير و ترميم در فرآيند لجستيک معکوس، امکان دفن آنها – در زمين يا دريا – ميسر است.

5-    کالاهاي قهوه اي: اقلامي همچون ” تلوزيون ها، رايانه هاي خانگي و ضبط صوت ها، لپ تاپ ها، دي وي دي ها و دستگاه هاي الکترونيکي مصرفي” که بخاطر رعايت الزامات زيست محيطي، در صورت عدم مصرف يا عدم تعمير و ترميم، در فرآيند لجستيک معکوس به هيچ وجه امکان دفن آنها ميسر نيست. به همين خاطر غالبا با تعمير و ترميم يا ساير رويکردهاي صنعتي به چرخه مصرف مجدد و يا بصورت کنترل شده معدوم سازي مي شود.

6-    ويژگي هاي ضمني لجستيک معکوس: کيفيت محصولات غيريکنواخت، قيمت گذاري غيريکنواخت محصول، چرخه عمر با مديريت پيچيده، تشخيص و بازاريابي مشکل انواع مشتريان، ارتباط غيرشفاف با ذينفعان، بازاريابي مشکل انواع مشتريان.

7-    مديريت بازيافت: شامل خدمات مربوط به دريافت بازگشتي ها از محل مصرف به منظور تعيين وضعيت از طريق فرايند لجستيک معکوس و انجام فرايندهاي لازم براي تعيين تکليف به منظور “تعمير، جداسازي، بازيابي، استحصال محصولات و قطعات، ريزمونتاژها و مواد و … ” مي باشد. مديريت بازيافت با تعيين وضعيت و تعيين تکليف اقلام بازگشتي منجر به تداوم مصرف، ارايه مجدد به بازارهاي ثانويه و در غير اين صورت معدوم سازي کامل اقلام مي شود.

8-    برگشت محصولات: عودت محصولاتي که قبلا به فروش رسانده شده است در طي زنجيره تامين به سازنده يا تامين کننده اصلي را برگشت محصولات گويند. علل عودت محصولات، توسط يک مصرف کننده نهايي، خرده فروش، توزيع کننده و شرکت پخش عمده و … به شرح زير است:

•    نقص يا خرابي قطعات يا زير مونتاژها در محل استفاده

•    آسيب¬ديدگي محصول يا مواد در حين حمل و نقل يا تخليه و بارگيري

•    برگشت محصولات يا مواد جهت پاکسازي اقلام بلااستفاده موجود در ابنارها يا فروشگاه ها

•    بازگشت محصولات يا مواد به دليل فرسودگي و انقضاي زمان مصرف و بروز اشکالات و مسائل توليدي

•    بازگردانده شدن محصولات يا کالاها به دلايل ديگري همچون پشيماني مشتري

جهت برگشت محصولات، از طرف مصرف کننده نهايي، خرده فروش، توزيع کننده و… نتايج زير حاصل خواهد شد:

الف- تعميرات و نگهداري  اقلام

بازگشت مجدد محصولات تجاري و صنعتي به بازار مصرف، با تامين نيازهاي فني يا اقتصادي محصول مرتبط است. به طور کلي پردازش و لجستيک معکوس اقلام و کالاهاي مختلف با انجام تعميرات، نوسازي و در صورت درخواست با بهينه سازي همراه مي باشد.

ب- پس فرستادن محصول بر اساس قرارداد

پس فرستادن محصولات، توسط مصرف کنندگان به تامين کننده يا فروشنده ممکن است بر مبناي محتويات قرارداد خريد با هر دليلي در نظر گرفته شود.

3- معرفي کانال هاي لجستيک معکوس و زنجيره تامين حلقه بسته

مطابق مطالعات صورت گرفته در حال حاضر چهار مدل لجستيک معکوس و زنجيره تامين حلقه بسته در حوزه کسب و کار وجود دارد: [زيانپي هونگ و همکاران – 2013] و [گايد-2009]

1.    مدل لجستيک معکوس مستقل

2.    مدل زنجيره تامين حلقه بسته در فناوري هاي بالا

3.    مدل زنجيره تامين حلقه بسته در فناوري هاي استاندارد

4.    مدل زنجيره تامين حلقه بسته در اقلام مصرفي

3-1- مدل لجستيک معکوس مستقل

اين مدل که بيشتر کتب و مقالات گذشته بر اين مدل تمرکز دارند، مدل لجستيک معکوس مستقل است. در اين مدل، لجستيک معکوس را (عمدتا در کالاهاي سفيد)  شبيه فعاليت هاي واسطه يا سازمان خدماتي دفع زباله توصيف نموده اند. بنابراين فعاليت ها در قالب يک تجارت يا خدمت دولتي معمول در سطح شهر، توسط شهرداري و در سطح محل صورت گيرد که در صورت موفقيت، منجر به دفع اقتصادي زائدات يا زباله ها به صورت دفن در زمين يا دريا يا در حالت بهتر بر بازيابي تاکيد دارد.

3-2- مدل زنجيره تامين حلقه بسته با فناوري هاي بالا

با تحولات موجود در حوزه نگهداري و تعميرات، براي نصب و يا تعمير برخي محصولات (غالبا با فناوري پيشرفته و بالا) طرح هاي مشخصي در نظر گرفته شده است. مثلا طي تعميرات محصولات، با جداسازي قطعات با ارزش و زير مونتاژهاي تعويضي که توسط سازنده اصلي محصول انجام مي گيرد؛ تعداد زيادي از مواد و قظعات سالم بازيابي شده ايجاد مي شود. اين موضوع سرمنشاي شکل گيري زنجيره تامين اقلام با فناوري پيشرفته بوده است.

مهمترين تفاوت اصلي در مدل زنجيره تامين با فناوري بالا با مدل کلاسيک لجستيک معکوس آن است که موضوع تعميرات يا مصرف دوباره در سطح توليد يا مصرف در بازارهاي ثانويه در کنار گزينه هاي تعيين تکليفي اقلام با فناوري بالا منظور مي گردد. اين مدل، در کالاهاي قهوه اي جهت جلوگيري از دفع و معدوم سازي بخاطر  مخاطرات زيست محيطي از اهميت بيشتري برخوردار است.

3-3- مدل زنجيره تامين حلقه بسته در فناوري هاي استاندارد
با استانداردسازي قطعات و تجهيزات، امکان نصب و يا تعمير برخي قطعات و تعميرات ماژولاريتي در محصولات مختلف راحت تر انجام مي شود. مثلا طي تعميرات محصولات، با جداسازي قطعات با ارزش و زير مونتاژهاي تعويضي، مقدار زيادي از مواد سالم استاندارد بازيابي و قابل استفاده مجدد در توليدات جديد و يا تعمير محصولات ديگر دارد.
مهمترين تفاوت اصلي در مدل زنجيره تامين با فناوري
3-4- مدل زنجيره  حلقه بسته در اقلام مصرفي
اين مدل بعنوان چهارمين مدل مطرح در بازار کالاهاي مصرفي در حوزه زنجيره تامين حلقه بسته مطرح مي باشد که ارتباطات اصلي ميان خرده فروش (پخش کننده) و سازنده صورت مي گيرد. در اين مدل به برخي از بازگشت ها از طرف مصرف کننده به خرده فروش يا پخش کننده اشاره شده که غالبا شامل واحدهاي معيوب مي باشد.
استاندارد با مدل قبلي آن است که در مدل استاندارد، خريدار تمايل دارد که بيشتر فعاليت هاي لجستيک معکوس و تعميرات توسط خود يا سازمان هاي لجستيک ثالث برعهده گرفته شود، بنابراين برخلاف محصولات با فناوري بالا، سازنده نقش مستقيمي در لجستيک معکوس يا تعميرات ايفا نمي کند و بيشتر اين وظايف را به خريدار يا سازمان لجستيکي واگذار نموده است. اين مدل همانند مدل قبل، در کالاهاي قهوه اي که مخاطرات زيست محيطي دفع و معدوم سازي در حد بالايي است؛ طرفداران زيادي دارد.

بطورکلي محصولات فروش نرفته يا مصرف نشده يا مجددا در چرخه مصرف قرار مي گيرد يا در اقلام معيوب، بعد از تعمير و ترميم در اختيار مصرف کننده نهايي قرار مي گيرد. با توجه به ماهيت کالاهاي مصرفي (چه کالاهاي سفيد و چه کالاهاي قهوه اي) نحوه تعيين تکليف اقلام مصرفي در اين فرايند تقريبا مشابه مدل هاي قبلي است.
بطورکلي کالاهاي مصرفي و مواد بلااستفاده، شامل مواد شيميايي، کاغذ، شيشه و ديگر مواد مصرفي مي باشند که نمي توانند بطور مستقيم مورد استفاده قرار گيرند، بلکه بايد پيش از آن فرآوري مجدد شده و بعنوان مواد ورودي در فرآيند ساخت، دوباره بکارگيري شوند.
4-مزايا، محرک ها و الزامات مورد نياز در بهبود مدل لجستيک معکوس و زنجيره تامين حلقه بسته
1-    بسياري از محصولات و مواد در مراحل انتهايي زنجيره تامين داراي ارزش هستند که مي توان با تعمير، تغيير موقعيت، بازيابي و احيا شوند، در حالي که دور افکندن و امحاي آن ها ممکن است اثربخش نباشد. اين امر مي تواند شامل مواد، کالاها و محصولات زير باشد: [زيانپي هونگ و همکاران – 2013] و [گايد-2009] 2-    محصولات موجود در هنگام مصرف که خراب شده اند و نيازمند تعمير يا دورريز مناسب هستند.
3-    ماژول هاي اصلي، قطعات و ريزمونتاژهاي محصولات که مي توانند به دليل سالم بودن (يعني هيچ مشکلي در آن ها يافت نشد) يا به آن علت که قابل تعمير است، مورد استفاده قرار گيرند.

4-    محصولاتي که سالم هستند، اما توسط خريدار پس فرستاده شده  و مجددا به فروش نرسيده اند.
5-    محصولات و موادي که به سازنده يا تامين کننده به هر علت بس فرستاده شده که غالبا فرسوده هستند (مثلا در تعهدات گارانتي جهت مرجوعي هستند) اما تقريبا سالم و در عمر مفيد قرار دارند.
6-    محصولات، مواد، کالاها و قطعاتي که به هر دليل بعنوان ضايعات محسوب شده، اما از منظر اقتصادي و يا زيست محيطي مي توانند تعيين تکليف و بازيابي شده و مورد استفاده قرار گيرند.
7-    محصولاتي که در پايان دوره اجاره و نه در بايان عمر مفيد قرار دارند.
بطورکلي مزاياي بکارگيري يک مدل بهينه و موفق در لجستيک معکوس و زنجيره تامين حلقه بسته به شرح زير قابل ارايه است: [گايد-2009] و [ بلومبرگ – 2014] •    کاهش هزينه برگشت کالا
•    ارتقاي قيمت کالاهاي بلااستفاده
•    کاهش زمان بازگرداندن محصولات و اقلام بازگشتي به سازنده براي استفاده مجدد
•    بوجود آمدن انواع گوناگون گزينه¬هاي بازگشت براي خريدار شامل معاوضه جبراني بازاي اعتبار در خريدهاي آتي، بازگشتي-هاي مربوط به تعهدات گارانتي، بازگشت¬هاي مربوط به اجاره کوتاه و بلند مدت و پس فرستادن محصولات.
•    پاسخ به تقاضاي روز افزون مشتريان در بهبود خدمات و کسب رضايت مشتري
•    پاسخ به تحولات اخير در خريد غيرفروشگاهي و تجارت الکترونيک
•    قابليت فروش دوباره محصولات، ماژول ها، قطعات و سالم و داراي ارزش در بازارهاي ثانويه
•    تعيين تکليف اقلام بلااستفاده در چارچوب الزامات زيست محيطي
•    کنترل پذيري و اتوماسيون فرآيند برگشت کالا
•    افزايش قابليت اطمينان و دوام پذيري کالاها
•    پاسخ به تقاضاها و مطالبات فني حوزه خدمات و پشتيباني توسط سازمان فروشنده شامل تعميرات، ساخت، ارتقاء يا تنظيم دوباره.
•    نظام مند کردن پشتيباني فني و خدمات پس از فروش
•    کاهش هزينه هاي حمل و نقل، انبارداري
•    کاهش زمان مربوط به چرخه معدوم سازي اقلام
•    بهبود بانک اطلاعاتي داده ها و قابليت تعقيب اقلام طي چرخه عمر
•    توجه به طراحي محصولات دوست¬دار محيط زيست با توجه به محدوديت¬هاي قانوني دولت
•    کاهش ريسک و کسب شهرت نام تجاري
•    دلگرمي کارکنان و الزامات اخلاقي
برغم مزاياي زنجيره تامين حلقه بسته و انتخاب آن بعنوان يک مدل بهبوديافته، جهت موفقيت بايستي با توجه به مشکلات و تهديدهاي موجود، لازم است الزامات اجرايي کليدي به شرح زير شناسايي، تعريف و مديريت شوند: [ بلومبرگ – 2014] زمان بازگشت محصول: به طور معمول شرکت¬ها نمي¬دانند که چه هنگام يک قلم کالا به چرخه زنجيره تامين باز خواهد گشت يا نمي¬دانند که شرايط فني و کيفي آن کالا چيست. در صورت طراحي و بکارگيري زنجيره تامين حلقه بسته، توجه به زمان بازگشت محصول و شروع لجستيک معکوس از اهميت بالايي برخوردار است.
•    تفاوت مشتريان: شدت و تکرار جريان بازگشت به نسبت متنوع بوده و به مصرف¬کننده نهايي و مشتري وابسته است. اين موضوع نيازمند کسب دانش و اطلاعات کافي از جامعه مشتريان معمولي و خاص و تمايل آنها به ميزان استفاده از خدمات پشتيباني  دارد.
•    زمان ارايه خدمات در زنجيره تامين حلقه بسته: عنصر مهم و بحراني خدمات لجستيک معکوس و تعميرات، نياز به فراهم سازي فوري هر چه سريعتر دارايي هاي موجود (مثلا قطعات و مواد استحصالي) براي به کارگيري دوباره يا معدوم سازي آن است.
•    ماکزيمم کردن ارزش دارايي ها برگشتي: شرط اصلي خدمات لجستيک معکوس و تعميرات، نياز فروشنده به ماکزيمم کردن ارزش دارايي¬هاي مربوط به اموال بازگردانده شده مي باشد.
•    انعطاف¬پذيري: فرايند زنجيره تامين حلقه بسته نيازمند آن است که ظرفيت انعطاف¬پذيري در تجهيزات، حمل ونقل و ديگر خدمات مربوطه به منظور دستيابي به اهداف مورد نظر در لجستيک مواد، قطعات و محصولات بازگشتي داراي نوسان تقاضا باشد.
•    شبکه ارتباطي موثر: به طور کلي فرايندهاي زنجيره تامين حلقه بسته و انجام تعميرات نيازمند درگير شدن مراجع مختلفي هستند، بنابراين شبکه ارتباطي که بتواند ارتباط موثر، سريع و آني بين طرفين را به منظور جلوگيري از کندي¬ها و ناکارآمدي-ها برقرار سازد، ضروري است.
5- رويکردها و فناوري هاي الزامي در بهبود مدل لجستيک معکوس  و زنجيره تامين حلقه بسته
بطورکلي در فرض بهينه، محصولات در بازارهاي مصرف، تجاري و صنعتي توسط مصرف کنندگان نهايي يا خريداران به محل فروش يا انبارهاي ذخيره سازي اقلام برگشتي يا زنجيره هاي دفع و امحاء پس فرستاده مي شوند. از اين روي بايد حالت هاي بازگشت و زنجيره تامين حلقه بسته تعريف و نهادينه شود.
5-1- رويکرهاي مورد نياز در بهبود مدل زنجيره تامين حلقه بسته
مطابق مطالعات صورت گرفته، رويکردها و حالات زنجيره تامين حلقه بسته را به شرح زير مي توان خلاصه نمود: [بلومبرگ – 2005]، [بلومبرگ-2104] تعميرات و بازسازي کالاي بازگشتي: بسياري از محصولات مي توانند توسط مصرف کننده به خرده فروش و سپس به مراکز پخش لجستيکي پس فرستاده شود تا به سازنده يا واسطه ها و يا شرکت هاي بازيابي زائدات و زباله منتقل شوند. اين چرخه مي تواند با حضور سازمان لجستيکي وابسته، مستقل يا ثالث که در تعمير و بازسازي کالاي بازگشتي و فروش دوباره آن به افراد ديگر در بازارهاي ثانويه تعريف شود.
1.    عرضه مجدد کالاي بازگشتي (بدون تعميرات): در مورد برخي اقلام، چرخه بازگشت تقريبا مشابه فرآيند فوق است، با اين تفاوت که محصولات با همان وضعيت (بجاي نگهداري و تعميرات در سازمان ديگر) توسط مصرف کنندگان نهايي به تامين کننده و سپس به يک سازنده يا عمده فروشي ثالث برگشت داده مي شود.
2.    تعيين تکليف و کنترل اقلام بازگشتي: براي بسياري از محصولات صنعتي يا فناوري پيشرفته، بعلت ابعاد تخصصي، تعيين تکليف و کنترل اقلام بازگشتي به کمک يک سازمان لجستيکي خدمات دهنده توسط خريدار يا تامين کننده انجام مي شود
3.    تفکيک بازيابي و استحصال اقلام بازگشتي: با تحولات بوجود در حوزه نگهداري و تعميرات، براي نصب و يا تعمير برخي محصولات (غالبا با فناوري بالا) تيم فني به محل محصول مي روند. در جريان تعميرات محصولات، با درآوردن مانده قطعات با ارزش و زير مونتاژهاي تعويضي، مقدار زيادي از مواد سالم بازيابي شده ايجاد مي شود.
در بررسي هاي انجام شده مشخص شد که حدود 30 تا 35 درصد اقلام و قطعات بازگشتي که کاملا سالم هستند در جريان تعميرات در محل، بعنوان تجهيزات تست مورد استفاده تيم فني قرار مي گيرد. آن ها از قطعه اي جديد در محصول بهره مي برند و قطعه قديمي را در مي آورند، اگر قطعه جديد کار کند، قطعه قديمي بد فرض شده و بازگردانده مي شود. البته اگر قطعه جديد، پس از تعويض مشکل را حل نکند، قطعه قبلي با قطعه جديد برگشتي (بعنوان قطعه خراب) به انبار مرکزي پس فرستاده مي شود. سپس تيم فني، قطعه جديد ديگري را مي آزمايد تا محصول دوباره کار کند. اين فرايند در آوردن و تعويض، جريان بازگشتي از طيف قطعات يا مواد سالم و معيوب را که در ابتدا همه معيوب فرض مي شدند؛ به وجود مي آورد و اقلام و قطعات سالم بازيابي شده را از مواد و قطعات استحصالي معيوب در هنگام لجستيک معکوس تفکيک مي شدند.
اقلام بازگشتي با تکنولوژي بالا شامل قطعات و وسايل الکترونيکي (نيمه رساناها، لوله هاي الکترون، صفحات مدار چاپي، وسايل ساخت نيمه رساناها و دستگاه هاي ابررسانا و …)، وسايل تحليلي و کنترل صنعتي (وسايل آزمايشگاهي، اندازه گيري دقيق و…)، وسايل و تجهيزات عکاسي (وسايل ظهور، ميکروفيلم ها، وسايل نگاتيو و …)، وسايل رايانه (ابر رايانه، رايانه هاي متوسط، ذخيره کننده ها و…)، وسايل ارتباطي (تجهزات شبکه، سيستم تلفن همراه، فيبرهاي نوري، تجهيزات نقشه خواني و…)، وسايل و تجهيزات پزشکي (دستگاه هاي جراحي، تجهيزات دندانپزشکي و…)
4.    محصولات مصرفي بازگشتي: وسايل مصرفي همچون تلويزيون ها، ماشين هاي لباسشويي، يخچال ها، مواد لوله کشي و گرمايشي، اسباب بازي ها و پوشاک و… بدلايل متعدد اگر مورد خواست خريدار اوليه نباشد يا نظر خريدار را برآورده نسازند، ممکن است به صورت فعلي خود يا پس از تعمير و ترميم داراي عمر مفيد باشند. از آنجايي که سازنده اصلي بيشتر به واسطه شبکه هاي لجستيکي، توزيع و پخش و خرده فروشي از خريدار جداست؛ فرايند بازگشت و مسئوليت ها و مسائل اقتصادي آن تا حدودي با شرايط مربوط به حوزه فناوري هاي بالا (در بند فوق) متفاوت است.
5.    محصولات نا خواسته، فروش نرفته و بلااستفاده: برخي فروشگاه هاي زنجيره اي به طور معمول با تامين کنندگان کالاهاي مصرفي خود موافقت نامه اي دارند که به آن ها اجازه بازگرداندن محصولات را مي دهد. اين کار به دليل اشکالات طراحي يا ممکن است بعلت در اختيار نداشتن بازار فروش بوجود آمده باشد. اين کالاها نيز مي توانند کاملا خوب، بدون عيب و نقص بوده و داراي ارزش باشند، اما از آن جهت که ديگر نو نيستند و بلااستفاده تلقي مي شوند، به دلايل فني و تجاري يا هر دليل ديگر بازپس فرستاده مي شوند.
6.    محصولات کهنه بلااستفاده (از مد افتاده): محصولاتي که به دليل ارايه طرح هاي جديد، کهنه شده اند و همچنين به دليل تغيير و يا ارايه اشکال جديد توليد محصول، بازگشت داده مي شوند، اين دسته از مواد و قطعات بازگشتي، داراي ارزشي بيش از زباله و زائدات را ايجاد مي کنند.
7.    محصولات سبز بازگشتي: دسته اي ديگر از کالاها که اکنون به واسطه قوانين بين المللي (بخصوص اروپا) در حال توليد و ارايه به بازار هستند که تحت پوشش قوانين سبز يا مقررات و دستورالعمل هاي زيست محيطي قرار گرفته اند. در اين موارد، سازنده يا تامين کننده در پايان زنجيره تامين، مسئول تعيين تکليف نهايي محصول است. اگر خريداري، محصول ناخواسته خود را دور بيندازد و محصول دور انداخته شده خطر زا باشد، سازنده مقصر تلقي مي شود. هر چند مصرف کننده نهايي بر مبناي قوانين عملا موظف است، فرايند بازگشت از سوي فروشنده و تامين کننده را رعايت نمايد؛ اما هزينه اي واقعي به سازنده يا تامين کننده وارد مي شود.
به طور خلاصه، همان گونه که در بالا گفته شد، مواد و محصولات موجود در مرحله مصرف و طي زنجيره تامين که ديگر توسط خريداران خواسته نشده يا استفاده نمي گردند، نيازمند بازگشت و لجستيک معکوس هستند. (عموما در صورتي که داراي ارزش باشند يا متضمن خطر يا تهديدي براي محيط زيست يا مردم باشند). بنابراين اغلب اين مواد، محصولات و قطعات تنها زباله نيستند، بلکه داراي ارزش در مقابل اقلام دور انداختني ((بعنوان ضايعات يا قراضه)) هستند. البته از رده خارج کردن، ترميم، تعميرات و بازسازي، فروش و يا استفاده دوباره از اقلام بازگشتني، متضمن دانش فني لازم و برنامه ريزي اقتصادي و مالي مي باشد.
5-2- فناوري هاي پشتبباني کننده جهت بهبود زنجيره تامين حلقه بسته
براي کنترل کارکردهاي لجستيک معکوس و برگشت اقلام در بهبود مدل لجستيک معکوس و زنجيره تامين حلقه بسته، با هدف جلوگيري و يا کاهش اثرات مخرب دفع و معدوم سازي و … درمحيط زيست، فناوري هاي مختلفي در نظر گرفته شود. اين فناوري ها مي توانند به کارکردهايي چون “مديريت و کنترل لجستيک، کنترل مالي و حسابداري، مديريت پايگاه داده هاي لجستيک، مديريت چرخه عمر قرارداد، ذخيره و بازيابي اسناد لجستيکي، سيستم مديريت تعميرات و…” کمک نمايد. برخي فناوري هاي پشتيباني کننده به شرح زير مي باشد:
•    سيستم بارکد : استفاده از بارکدها موجب تسهيل و بهبود عمليات زنجيره تامين حلقه بسته مي شود. با استفاده از اين فناوري (برجسب شناسايي و اسکنر) امکان رديابي قطعات در همه سطوح و در همه قطعات ميسر مي شود. ضمن آنکه استفاده از بارکدها در مقايسه روشهاي دستي کنترل، امکان اشتباه در حجم و مقدار سنجش ها در ورودي ها و موجودي ها را در حد چشمگيري کاهش مي دهد.
•    سيستم راديو شناسه RFID  : گرچه بارکدها به ميزان بالايي در رديابي موقعيت مثمر ثمر و مناسبند. اما در محيط هاي کاري شلوغ و کثيف، بخاطر کثيف بودن برچسب ها، اسکنرها (RFIDخوان) براحتي قادر به خواندن دقيق اطلاعات شناسايي  نيستند، در اين خصوص فناوري راديوشناسه گزينه مفيدي محسوب مي شود. در فناوري راديو شناسه، با کد کردن بسيار ارزان با استفاده از استيکرها  مي توان به اين هدف رسيد. استيکرها  با هر اندازه اي بين 2 تا 4 اينچ مربع، شامل يک تراشه سيلکوني از رشته اي از اعداد شکل گرفته اند که محتويات بسته بندي يا پالت را مشخص مي کند. يک دستگاه اسکنر، سيگنالي به برچسب مي فرستد و اطلاعات مورد نياز را فراخواني مي کند، سپس آنتن برچسب که در درون خود برچسب تعبيه و به برچس متصل شده است، اطلاعات درخواستي را ارسال مي نمايد. لازم نيست سيگنال ها بطور مستقيم توسط اسکنرها همانند بارکدها خوانده شود چراکه توده اي از آنها را مي توان توسط RFIDخوان در چند ثانيه خواند.
در چرخه لجستيک معکوس و زنجيره تامين حلقه بسته، بيشتر قطعات به يک انبار مرکزي براي تعمير برگشت داده مي شوند. چنانچه قطعات قبلا به سيستم بارکد يا RFID مجهز شده باشند، امکان رديابي چرخه توزيع و پخش قطعات و اجزا در کل چرخه عمر فراهم مي شود. همچنين قطعات بازگشتي به تعميرگاه مرکزي، مي توانند طي فرآيند تعمير از طريق اين سيستم ها در حين بازگشت به محل تعميرات و بازسازي رديابي گردند.
6- بهبود مدل هاي لجستيک معکوس و زنجيره تامين حلقه بسته
از آنجايي که نرخ برگشت کالاهاي مصرفي، تابعي از چرخه عمر محصول است که خود نيز به عنوان تابعي از نوع محصول در هر يک از طبقات کالاهاي قهوه¬اي و سفيد تقسيم بندي مي شود از اين روي لازم است در بهبود مدل جاري لجستيک معکوس، به مديريت شبکه¬هاي توزيع عمده¬فروشان به مديريت ذخاير موجودي، همچنين به بهبود فرآيند فراخوان¬ بازگشتي ها و همين طور به بهبود فرآيند محصولات از رده خارج يا گارانتي تمام شده در بازه هاي زماني بلند مدت – فراتر از طول عمر محصولات – توجه شود. اين برنامه ريزي در کالاهاي قهوه اي که اجازه بازگشت آنها به طبيعت و محيط زيست مجاز نيست؛ بايستي منسجم تر و دقيق تر باشد.
در خصوص اجراي مدل بهينه لجستيک معکوس که بايستي بر اساس زنجيره تامين حلقه بسته با تحقق مطلوبت هاي مالي،‌ انساني و زيست محيطي انجام شود؛ نياز به اجراي مراحلي گام به گام است که مطابق بررسي هاي صورت گرفته پياده سازي آن طي 6مرحله پيشنهاد مي شود: : گايد – 2009]، [جرجنسن-2005] و[لوک-2008] مرحله اول: تعيين چشم انداز و انتخاب محصولات مبنا
در چشم انداز مديريت زنجيره تامين حلقه بسته، لازم است در اولين گام با توجه به شرايط موجود در بازار و همچنين الزامات زيست محيطي”از ميان اقلام مصرفي، اقلام با فناوري هاي بالا، اقلام با فناوري هاي استاندارد و يا ساير اقلام” و همچنين با توجه به وضعيت پخش محصولات، نهايتا محصول مبنا انتخاب شود. بطورکلي جمع آوري و تحليل اطلاعات کسب و کار با توجه به الزامات زيست محيطي تا تعيين چشم انداز در محصول انتخابي، اولين گام در جهت اجراي زنجيره تامين حلقه بسته محسوب مي شود.
مرحله دوم: شناسايي فرآيندها و داده هاي موجود
بعد از انتخاب محصول مبنا (بعنوان يک کالاي سفيد و يا قهوه اي) که بيشتر وضعيت بازار در طي لجستيک معکوس را مشخص مي کند؛ لازم است وضعيت تعاملات ميان مصرف کنندگان، شرکت ها و تامين کنندگان درگير (بعنوان الزامات و نيازمندي هاي بازار) و همين طور فرآيندهاي کاري مرتبط با محصول (در داخل سازمان) جهت اجراي زنجيره تامين حلقه بسته که از لحاظ علمي معتقد به توسعه پايدار مي باشد؛ شناسايي و تحليل شود؛ مثلا
•    تعداد و اندازه فروشگاه ها (حجم فروش ميانگين به تفکيک نوع فروشگاه، ميانگين هزينه کالاها براي هر نوع فروشگاه، ميانگين هزينه هاي لجستيک (مستقيم و معکوس)، ميانگين گردش موجودي براي هر فروشگاه)
•    شبکه و ساختار توزيع، پخش و پشتيباني (نقشه شبکه توزيع، تعداد و اندازه تجهيزات، هزينه هاي عملياتي، حمل و نقل، نحوه توزيع و پخش، تخمين هزينه هاي برگشتي)
•    تامين کنندگان اوليه (تامين کنندگان عمده، فروش ساليانه ميانگين هر نوع کالا، ميانگين تخميني بازگشتي ها)
•    تامين کنندگان خارجي شخص ثالث
•    تجربيات حاصل از بازگشتي ها به فروشنده و کسب اعتبار در خريدهاي آتي
•    الزامات زيست محيطي جهت توسعه پايدار و بهبود زنجيره تامين در سطح محلي، ملي و بين المللي
مرحله سوم: تدوين استراتژي ها و برنامه ها
در اين مرحله لازم است با توجه به محصول انتخابي و ساختارها و فرآيندهاي موجود در زنجيره تامين، استراتژي ها و برنامه هاي مرتبط با محصول مورد نظر، جهت نفوذ در کسب و کار زنجيره تامين حلقه بسته مشخص شود. در تدوين استراتژي ها و برنامه هاي بهبود، بهتر است آخرين پيشرفت هاي علم لجستيک، انجام مشاوره با شرکت هاي مشاوره اي فعال جهت انجام لجستيک شخص ثالث، با در نظر گرفتن ملاحظات زيست محيطي، شناسايي و ارزيابي شود.
مرحله چهارم: تعيين ساختار مديريتي لجستيک معکوس
بعد از تدوين استراتژي، لازم است در راستاي برنامه هاي پيش بيني شده يک سازمان و ساختار مديريتي
مطلوب براي اداره و کنترل تحولات زنجيره تامين حلقه بسته تعيين شود. در اين مرحله، وضعيتي که مي توان فرآيند لجستيک معکوس يک محصول سفيد يا قهوه اي را جهت توسعه پايدار فردي، گروهي يا سازماني مديريت نمود؛ مشخص خواهد شد. ساختار مناسب مديريتي لجستيک معکوس، با ارزيابي مطالعات تطبيقي حوزه لجستيک و زنجيره تامين و همچنين انتخاب فناوري هاي مبتني بر آخرين پيشرفت هاي علم لجستيک به شکل مطلوبي محقق خواهد شد.
مرحله پنجم: انتخاب مدل زنجيره تامين حلقه بسته در حوزه کسب و کار
در اين مرحله با مشخص شدن استراتژي ها و نحوه مديريت اجرايي در زنجيره تامين حلقه بسته هر کالا، مدل مناسب انتخاب و پياده سازي مي شود. اين مدل وضعيت فعالان و چارچوب عملکرد ذينفعان را طي لجستيک معکوس و زنجيره تامين حلقه بسته به شکل تفصيلي بيان مي کند تا وضعيت کالاهاي بازگشتي (بخصوص کالاهاي قهوه اي که معدوم سازي آن بخاطر مسايل زيست محيطي پرمخاطره مي باشد) جهت تعميرات، معدوم سازي، فروش و … مشخص شود.
مرحله ششم: پياده سازي و اجرا
آخرين مرحله لجستيک معکوس و زنجيره تامين حلقه بسته تبديل مدل انتخابي به عمليات جاري براي همه ذينفعان است. بدين طريق مي توان با فعال سازي ساختار مديريتي تعيين شده در قالب استراتژي ها و برنامه ها، مدل زنجيره تامين حلقه بسته را در محصول برگشتي پياده سازي و اجرا نمود.
7- جمع بندي
با شناسايي انواع مدل هاي لجستيک معکوس و زنجيره تامين حلقه بسته امکان بهبود الگوهاي موجود و همچنين برنامه ريزي مناسب تا خروج محصول يا استفاده مجدد در سازمان فراهم مي شود. از اين رو لازم است مدل هاي موجود با اهداف زير بهبود يابد:
•    افزايش ارزش کالاهاي اسقاط، منقضي عمر و غيرسازماني.
•    تعيين قابل اطمينان اقلام موجود و ذخيره سازي مناسب از محصولات پشتيباني شده.
•    کاهش هزينه‌هاي بازگشت و مرجوعي کالاها.
•    کاهش هزينه‌هاي حمل و نقل و انبارداري و زمان مربوط به امحا، انهدام و دفن آنها
•    تلاش در جهت توسعه اتوماسيون و کنترل کامل فرايند بازگشت.
•    افزايش رضايت مندي مشتريان
با بهبود مدل هاي لجستيک معکوس و زنجيره تامين حلقه بسته و بومي سازي آنها که در اين مقاله بدان پرداخته شد؛ سازمان‌هاي لجستيکي قادرند جريان بازگشتي مواد و محصولات را به صورت تک تک و يا انبوه به درستي هدايت و مديريت کنند
اين برنامه، نيازمند در اختيار داشتن شبکه ارتباطي موثر، تعريف و بهبود فرآيند تعميرات و تعيين تکليف در مراجع تخصصي و همچنين فراهم سازي و بهبود شبکه ارتباطي قدرتمند مي باشد. بدين طريق تحقق مطلوبت هاي مالي،‌ انساني و زيست محيطي براحتي فراهم خواهد شد.
8- مراجع
•    Blumberg .Donald F, “Introduction to management of reverse logistics and closed loop supply chain processes” ,CRC Press , 2005
•    Guide .Jr, “V D R, OR FORUM—The Evolution of Closed-Loop Supply Chain Research“, Smeal College of Business, The Pennsylvania State University, University Park, Pennsylvania, Volume 57 Issue 1, January-February, 2009
•    Jorgensen, B.. The “Greening of The Supply Chain” ,Electronic Business, 31 (6), pp. 29-30, June 2005
•    Luk N. Van Wassenhove, “Closed-Loop Supply Chains“ ,Academic Director INSEAD Social Innovation Centre, 2008
•    www.blumbergassociates.com, accessed date 2014
•    Xianpei Hong, Zongjun Wang, Dezhi Wang, Huaige Zhang , “Decision models of closed-loop supply chain with remanufacturing under hybrid dual-channel collection “,The International Journal of Advanced Manufacturing Technology, Volume 68, September 2013